Żyjemy w czasach cyfrowej transformacji. Ma ona kluczowe znaczenie także dla ekonomii społecznej – stwarza dla niej ogromne możliwości, ale i nie mniejsze wyzwania. Gdy mowa o technologiach cyfrowych, które mogą mieć, a czasami już mają wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych, chodzi między innymi o platformy internetowe, różnorodne aplikacje, Internet rzeczy (ang. Internet of Things, IoT), przetwarzanie danych w chmurze czy sztuczną inteligencję (ang. Artificial Intelligence, AI).
Prezentują one szeroki wachlarz narzędzi wspierających zarówno tworzenie wartości społecznych, jak i rozwój ekonomiczny firmy. Sięgnięcie po nie utrudniają głównie ograniczenia budżetowe przedsiębiorstw społecznych, niedobory umiejętności informatycznych wśród kadry oraz luki technologiczne.
Zapraszamy do zapoznania się z wnioskami z tegorocznego badania, które objęło 26 europejskich firm społecznych efektywnie wykorzystujących innowacyjne technologie cyfrowe. Są to przedsiębiorstwa z Grecji, Włoch, Holandii i Wielkiej Brytanii.
Jaką drogą do cyfryzacji?
Dostępne dane na temat światowej gospodarki pokazują jasno – zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) daje firmom realną przewagę konkurencyjną. TIK są narzędziem nie tylko szybszego, ale i bardziej zrównoważonego rozwoju. Dotyczy to także przedsiębiorstw działających w obszarze ekonomii społecznej. Na podstawie sposobu, w jaki konkretne, objęte badaniem firmy stawały się „bardziej cyfrowe” wyróżniono cztery główne strategie cyfryzacji.
- Cyfryzacja może dotyczyć jedynie konkretnych obszarów funkcjonowania przedsiębiorstwa – takich, jak księgowość czy zarządzanie kontaktami z klientami. Skuteczne wdrożenie innowacyjnych technologii w jednym obszarze firmy może oczywiście inspirować, bądź nawet wymagać cyfryzacji także w innych obszarach.
- Cyfryzacja może być stopniowa – można rozpocząć od zautomatyzowania poszczególnych obszarów takich, jak sprzedaż czy sprawy kadrowo-płacowe, a potem integrować je z innymi działaniami organizacji. Kluczowe dla niej w niektórych przypadkach osobiste relacje z odbiorcami czy interesariuszami mogą oczywiście pozostać niezdigitalizowane bądź zdigitalizowane jedynie częściowo. Cyfryzacja ma zwiększać wydajność i skuteczność firmy, ale ta nadal opiera się na podstawowych działaniach ludzi.
- Przedsiębiorstwa społeczne mogą całkowicie polegać na technologiach cyfrowych niemal we wszystkich kluczowych obszarach, np. w zakresie księgowości, kadr i płac, obsługi klientów czy sprzedaży i marketingu.
- Przedsiębiorstwa społeczne mogą powstawać od razu jako organizacje zakorzenione w czysto cyfrowej koncepcji działania. Dotyczy to np. start-upów społecznych powstających w ramach cyfrowych innowacji społecznych, według zasady „najpierw myśl cyfrowo”.
Niezależnie od obranej drogi, nie jest dobrym pomysłem stosowanie technologii cyfrowych doraźnie, w oderwaniu od kontekstu działania całej organizacji. Zwykle nie pozwoli to ani na optymalne wykorzystanie konkretnych narzędzi cyfrowych, ani tym bardziej nie zagwarantuje odpowiedniego przełożenia cyfryzacji na rozwój społeczny i gospodarczy firmy. Jednym słowem – cyfryzacja wymaga całościowego podejścia do posiadanych zasobów technicznych i organizacyjnych, czyli stworzenia strategii cyfryzacji.
Jakie narzędzia cyfryzacji?
Zanim jednak firma opracuje strategię cyfryzacji, warto wiedzieć, z jakich narzędzi w ogóle może skorzystać.
Platformy cyfrowe
Dzięki nim przedsiębiorstwo ma bezprecedensowe możliwości tworzenia sieci i nawiązywania współpracy. Platformy już teraz są wykorzystywane przez firmy społeczne w celu zwiększenia zaangażowania społeczności, wspierania współpracy z partnerami publicznymi i prywatnymi. Dzięki platformom czynią to w sposób bardziej efektywny i skuteczny niż kiedykolwiek wcześniej.
O jakich platformach mowa? Chodzi np. o portale crowdfoundingowe i crowdsourcingowe, które przynoszą znacznie lepsze efekty niż tradycyjne działania fundraisingowe, oparte na interakcjach bezpośrednich. Inne platformy to swoiste ekosystemy – różni aktorzy ekonomii społecznej, jak dostawcy, producenci, usługodawcy, klienci, mogą łączyć swoje zapotrzebowania oraz usługi i produkty. Platformy cyfrowe pomagają także gromadzić rozproszone, trudno dostępne dane na temat osób i grup wymagających wsparcia (jak w przypadku platformy Centrepoint w Wielkiej Brytanii – na temat młodych osób bezdomnych) i tym samym lepiej adresować wsparcie także z instytucji publicznych. Wspierają współpracę między lokalnymi społecznościami z różnych części świata, umożliwiając lepszą wymianę informacji, a przede wszystkim produktów, materiałów czy usług, zgodnie z zasadami gospodarki cyrkulacyjnej. Platformy cyfrowe pozwalają wreszcie na wzmacnianie kompetencji cyfrowych jako takich i wprzęganie ich w działania społeczne – np. poprzez budowanie relacji między komercyjnymi formami informatycznymi a organizacjami non-profit.
Platformy cyfrowe oferują także możliwości pozytywnego wpływu na kluczowy aspekt funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych, jakim jest integracja społeczna i zawodowa ich pracowników. Stwarzają bowiem warunki dla bardziej elastycznych form zatrudnienia, dają pracownikom możliwości decydowania o sposobie organizacji własnej pracy, a także kontroli nad funkcjonowaniem przedsiębiorstwa. Dzięki temu zasady i wartości ekonomii społecznej – współwłasność członków oraz demokratyczne zarządzanie – są wdrażanie za pomocą technologii cyfrowych.
Ten aspekt funkcjonowania platform cyfrowych wskazuje na pilną konieczność prawnej regulacji ich funkcjonowania – tak, aby nie były wykorzystywane do osłabiania praw pracowniczych, a jednocześnie zapewniały odpowiednie warunki dla rozwoju ekonomicznego firmy. Regulacje te powinny dotyczyć m.in. takich kluczowych obszarów, jak system ubezpieczeń społecznych, system podatkowy czy własność i zarządzanie danymi.
Co istotne, gospodarka oparta na platformach cyfrowych już u swoich podstaw ma wartości typowe dla ekonomii społecznej – zorientowanie na skutki społeczne i budowę kapitału społecznego, partycypacyjny system zarządzania, równomierne wzmacnianie pozycji wszystkich użytkowników, czy to pracowników i współpracowników, czy klientów. To właśnie różni ją od tradycyjnej gospodarki.
Z punktu widzenia przedsiębiorstwa społecznego, które chciałoby włączyć się w ten nurt cyfryzacji, istotne jest, że nie wymaga to znaczących nakładów inwestycyjnych czy specjalistycznych kompetencji. Organizacja może „wypożyczyć” usługi danej platformy opartej na chmurze, unikając konieczności zakupu sprzętów (np. serwerów) czy oprogramowania. Zainstalowanie wielu aplikacji pomocnych przy e-marketingu nie wymaga już umiejętności programistycznych i można je podłączać tak łatwo, jak przyzwyczaiły nas do tego aplikacje w naszych telefonach.
Nowe, zaawansowane technologie
W tej grupie technologii należy ująć m.in. technologie open-source, technologie rozproszonego rejestru, Internet rzeczy (IoT), Biga Data czy sztuczną inteligencję.
- Technologie open-source – określenie to może dotyczyć oprogramowania lub sprzętu. Jeśli oprogramowanie jest typu open-source, oznacza to, że jego kod źródłowy jest udostępniany na licencji, a jego właściciel udziela użytkownikom prawa do badania, zmiany i rozpowszechniania tego oprogramowania każdemu i w dowolnym celu (choć zwykle dostęp jest udzielany na podstawie pewnych warunków użytkowania). Z kolei sprzęt o otwartym kodzie źródłowym jest zaprojektowany w sposób, który umożliwia jego rozwijanie przy użyciu dostępnych publiczne informacji projektowych (na zasadzie „zrób to sam”). Korzyści korzystania z technologii open-source? Niższe koszty, większa swoboda dla użytkowników i przejrzystość zasad korzystania.
- Internet rzeczy (IoT) to wirtualne i fizyczne środowisko, w którym realne przedmioty są połączone w sieci umożliwiające wymianę informacji za pośrednictwem różnych platform. Typowym zastosowanie IoT są inteligentne domy czy systemy monitorujące stan zdrowia osób starszych, zwiększające bezpieczeństwo zwłaszcza samotnych osób. IoT znajduje zastosowanie w kolejnych obszarach naszego życia, jak właśnie służba zdrowia, pomoc społeczna, energetyka, budownictwo, czy monitorowanie i kontrola różnorodnych procesów w przedsiębiorstwach.
- Technologie rozproszonego rejestru, wykorzystywane do rejestrowania, walidacji i bezpiecznego przechowywania danych na temat różnorodnych transakcji, w tym dotyczących przepływów finansowych czy danych osobowych. Szczególne zastosowanie znajduje tam, gdzie potrzebne jest, aby wielu użytkowników miało dostęp do wspólnej bazy danych w tej samej, lecz zdecentralizowanej wersji (czyli bazy pozbawionej centralnego koordynatora, który narzuca prawidłową wersję danych). Technologia ta opiera się na tworzeniu wielu kopii, co znacząco zwiększa bezpieczeństwo danych. Kontrolę nad nimi jest współdzielona przez rożne węzły całej sieci, więc system jest odporny na działania autorytarne i monopolistyczne.
- Big Data, czyli obszerne ilości ustrukturyzowanych i nieustrukturyzowanych danych, które mają potencjalną wartość dla procesu podejmowania decyzji. Aby zmienić je w istotne informacje, niezbędne są aplikacje do zarządzania i analizy danych. Big Data znajduje zastosowanie np. w medycynie i służbie zdrowia, gdzie jest w stanie integrować dużą ilość danych z różnych źródeł, jak genomika, dane biomedyczne, dane z kartotek medycznych. Wyzwania, z jakimi mierzy się technologia Big Data, to prywatność oraz bezpieczeństwo danych.
- Sztuczna inteligencja (AI) w uproszczeniu odnosi się do narzędzi cyfrowych, które mogą samodzielnie uczyć się i rozwiązywać problemy, dysponując zdolnościami obliczeniowymi wielokrotnie przekraczającymi ludzkie oraz umiejętnością integrowania się z infrastrukturą technologiczną (jak omawiane wcześniej platformy cyfrowe). AI ma zastosowanie np. przy innowacyjnym rozwiązywaniu problemów społecznych, umożliwiając wykrywanie symptomów kryzysu i integrację różnych dostępnych metod interwencji.
Co jest ważne w kontekście wykorzystywania technologii cyfrowych przez ekonomię społeczną? Istnieje ryzyko, że nowe technologie zostaną włączone do głównego nurtu rynkowego w ramach tradycyjnej logiki rynkowej (logiki zysku finansowego), która nie pasuje do celów i wartości ekonomii społecznej. Grozi to jej wykluczeniem z gospodarki. Dlatego też kluczowe znaczenie mają konkretne badania nad wzajemnym oddziaływaniem technologii oraz obywateli i społeczeństwa. Należy doceniać i wzmacniać te inicjatywy, które badają i rozwijają technologie dla wspólnego dobra (jak WAAG, La Coop des Communs, SOGA, SMart, Simplon, Nesta, P2P Foundation i wiele innych). Nowe technologie należy badać w kontekście ich roli jako instrumentów zmiany społecznej.
Wnioski i rekomendacje z badania
Ekonomia społeczna to kluczowy gracz w modernizacji społeczeństwa, a jej rola może wzrosnąć dzięki wykorzystaniu technologii cyfrowych. Ekonomia społeczna musi bowiem dostosować się do potrzeb społeczeństwa opartego na wiedzy cyfrowej, także po to, aby być atrakcyjną opcją kariery dla młodego pokolenia cyfrowych tubylców. To oni będą przyczyniać się do stałego wzrostu jej innowacyjności.
Firmy społeczne powinny sformułować swoje strategie cyfryzacji tak, aby zintegrować działania, które będą digitalizowane z tymi, które muszą pozostać off-line. Te drugie są wciąż ważne np. ze względu na potrzeby osób, które nie chcą bądź nie mogą wejść do „świata cyfrowego”. Nadrzędna zasada brzmi „zachowaj prostotę”. To potrzeby odbiorców decydują o stosowanych narzędziach cyfrowych.
Należy podkreślić, że ze strategią czy bez – ekonomia społeczna będzie musiała ostatecznie przejść do takiego czy innego wykorzystania narzędzi cyfrowych. Dlatego też:
- instytucje ogólnoeuropejskie powinny wspierać i inicjować przedsięwzięcia otwierające nowe drogi dla cyfryzacji ekonomii społecznej, a przede wszystkim wciąż dbać o jej widoczność i wsparcie;
- rolą państw członkowskich jest z kolei stworzenie odpowiednich ram prawnych i wsparcia instytucjonalnego, a także zapewnienie infrastruktury cyfrowej, jakiej jak łączność za pomocą szybkich łączy szerokopasmowych i technologii bezprzewodowych nowej generacji (WiFi, 4G i 5G);
- samorządy mają do spełnienia zadania związane z koordynacją działań odpowiadających na specyficzne, lokalne wyzwania. Powinny wziąć na siebie rolę menedżerów społecznych, łączących ze sobą właściwych partnerów oraz potrzeby z zasobami;
- innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa, dysponujące nowoczesnymi technologiami mogą udostępnić swoje przestrzenie dla przedsiębiorców społecznych w celu prowadzenia wspólnych projektów badawczych i wymiany know-how.
Coraz więcej europejskich przedsiębiorstw społecznych powstaje zgodnie z zasadą „najpierw myśl cyfrowo”. Nie zmienia to faktu, że pozostaje wiele obszarów, zwłaszcza w usługach socjalnych, w których przedsiębiorcom brakuje zasobów (zwłaszcza finansowych) na inwestowanie w technologie cyfrowe. W tym kontekście administracja publiczna pozostaje największym źródłem społecznego kapitału innowacyjnego. Naturalnym narzędziem budowania tego kapitału są zamówienia publiczne. Można je wykorzystywać do dwóch celów:
- do zamawiania lub finansowania projektów w zakresie cyfrowych innowacji społecznych, w których opracowuje się i wdraża technologie w odpowiedzi na potrzeby społeczne,
- do wprowadzania cyfrowych klauzul społecznych do procedury udzielania zamówienia (np. włączanie wymogów dotyczących dostępności cyfrowej i skutków społecznych).
Inne narzędzia budowania społecznego kapitału innowacyjnego to m.in. tworzenie programów zachęcających firmy technologiczne do pomagania przedsiębiorcom społecznym w tworzeniu i realizacji strategii cyfryzacji, m.in. poprzez coaching, szkolenia czy dostarczanie technologii. Zachęty mogą mieć wymiar np. podatkowy.
Nadrzędnym celem jest zastosowanie technologii cyfrowych w sposób sprzyjający zrównoważonemu rozwojowi społecznemu i gospodarczemu. Pomimo niewątpliwych zalet, nadużywanie bądź niewłaściwie wykorzystywanie technologii cyfrowych (takich, jak np. AI), może mieć negatywne konsekwencje, zwłaszcza w zakresie ograniczania wolności i praw człowieka. Ekonomia społeczna, nie nastawiona wyłącznie na komercyjny zysk, jest bardziej wyczulona na tego typu zagrożenia społeczne. Tym bardziej jej rozwój powinien zostać sprzężony z rozwojem technologii cyfrowych.
Artykuł powstał w oparciu o raport „Technologie cyfrowe i ekonomia społeczna. Nowe technologie i cyfryzacja: szanse i wyzwania dla ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych”. Raport został przygotowany w 2020 r. na zlecenie Komisji Europejskiej przez przez konsorcjum Q-PLAN INTERNATIONAL, Uniwersytet w Manchester (Instytut Badań nad Innowacjami) oraz Uniwersytet Organizacji Narodów Zjednoczonych (Instytut Badań Ekonomicznych i Społecznych nad Innowacyjnością i Technologią w Maastricht). Cały raport w języku angielskim znajduje się tutaj.