114 sygnatariuszy i sygnatariuszek podpisało się pod listem do Ministry Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie ekonomii społecznej. Poniżej prezentujemy treść listu.
W ostatnich dwóch latach wiele wydarzyło się na forum międzynarodowym w zakresie ekonomii społecznej. Począwszy od Europejskiego planu działania na rzecz gospodarki społecznej, rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie promowania ekonomii społecznej i solidarnej na rzecz zrównoważonego rozwoju z kwietnia 2023 r., zaleceń Rady UE z dnia 27 listopada 2023 r. w sprawie opracowania warunków ramowych gospodarki społecznej, na manifeście z San Sebastian kończąc. Jest to wyraźny sygnał, iż przedstawiciele krajów Unii Europejskiej wskazują ekonomię społeczną jako istotny element Europejskiego Filaru Praw Socjalnych, zarówno w zakresie rynku pracy i włączenia społecznego, kompetencji i innowacji jak również cyfrowej i neutralnej dla klimatu gospodarki o obiegu zamkniętym.
Polska w tych dyskusjach nie jest obecna. Straciła swoją pierwszoplanową pozycję w debacie i współpracy z innymi krajami europejskimi, co powinniśmy i możemy odzyskać! Co więcej – państwa, które uczyły się rozwijać ekonomię społeczną od Polski dziesięć lat temu, dziś są liderami, a my nadal realizujemy politykę publiczną, która ma swoje źródło w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej z 2014 r. Kolejne wersje tego dokumentu nie wnoszą żadnej świeżości do myślenia i działania w tym obszarze, nie wspominając o jego sprawstwie.
Tymczasem, wszystkie inicjatywy europejskie wskazują wyraźnie na potrzebę zmian w zakresie ram strategicznych, prawnych, organizacyjnych, finansowych i kompetencyjnych zapewniających stabilny rozwój ekonomii społecznej w przestrzeni społeczno-gospodarczej. Bez kompleksowych działań rozwojowych nie jest możliwe zwiększenie roli sektora społecznego w gospodarce. Jeżeli nie zdobędziemy się na refleksję dotyczą przyszłości, pozostaniemy jedynie peryferyjnymi przykładami dobrych uczynków. A stoją przed nami wielowymiarowe wyzwania.
Dlatego chcielibyśmy przedstawić, jako przedstawiciele środowiska ekonomii społecznej, w tym spółdzielni socjalnych, przedsiębiorstw społecznych i podmiotów reintegracyjnych oraz ośrodków wsparcia ekonomii społecznej najważniejsze i pilne wyzwania, które przed nami stoją.
Rynek pracy dla wszystkich
Demokratyczne formy uczestnictwa i współzarządzania niezbędne są zarówno na rynku pracy, gdzie potrzebujemy elastycznych form dostosowanych dla potrzeb osób dziś nieaktywnych zawodowo.
Ważną grupą osób marginalizowanych są kobiety, które tylko z powodu niepełnosprawności dzieci nie mogą podjąć pracy w pełnym wymiarze i napotykają na szereg barier, a pracy i aktywności z nią związanych bardzo potrzebują. M.in. pojawia się nowa grupa osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne z możliwością aktywizacji. Zasadne jest więc tworzenie warunków poprzez ekonomię społeczną do aktywności dla nich, samodzielnie wychowujących dzieci, ale też dla osób z niepełnosprawnościami, osób w kryzysie zdrowia psychicznego, znajdujących się w różnorodnych kryzysach społecznych, cywilizacyjnych.
Bardzo istotne jest wreszcie dawanie szans na kontynuację aktywności zawodowej dla osób znajdujących się w wieku senioralnym, które są tym zainteresowane. Szczególnie istotne jest również systemowe uregulowanie działań reintegracyjnych, które wspierają odbudowę aktywności zawodowej i społecznej w tym podmiotów zatrudnienia socjalnego i podmiotów wspierających osoby z niepełnosprawnościami.
Usługi społeczne, jako konieczność rozwojowa
Bez sektora społecznego nie jest możliwe stworzenie zmniejszającego nierówności i ubóstwo dopasowanego do potrzeb ludzkich systemu usług społecznych i dostępnego mieszkalnictwa. Koncepcja i wdrażanie Centrów Usług Społecznych uświadomiła jak dalece jesteśmy, jako obywatele i instytucje nieprzygotowani do kompleksowego rozwoju usług tak niezbędnych dla mieszkańców danych wspólnot, od ich zaplanowania, po ich realizację i monitorowanie. Ważne jest także nowe podejście w zakresie Społecznych Agencji Najmu i mieszkalnictwa wspomaganego, w których sektor społeczny ma wiele do zrobienia. Szczególnie istotne jest włączenie ekonomii społecznej do współuczestnictwa w kreowaniu usług społecznych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym.
W stronę zielonego ładu
Ekonomia społeczna to również wielowymiarowa możliwość rozwoju zielonej gospodarki. Są tu olbrzymie obszary działań na rzecz transformacji energetycznej, przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu, rozwiązań aktywizujących systemowo mieszkańców objętych transformacją. Konieczne jest tu szerokie działanie na rzecz spółdzielni energetycznych i wielu innych działań rozwojowych.
Społecznie odpowiedzialne wspólnoty
Bez zaangażowanej przedsiębiorczości społecznej nie jest możliwe rozwijanie odpowiedzialnej i sprawiedliwej społecznie wspólnoty dbającej o odbudowanie więzi społecznych i odpowiedzialności środowiskowej i kulturowej. Społeczności lokalne wraz z samorządami potrzebują mechanizmów mobilizowania do współodpowiedzialności za lokalny rozwój mieszkańców. Idee i doświadczenia praktyków ekonomii społecznej pokazują, że można i należy tworzyć współodpowiedzialność za lokalność z uczestniczeniem mieszkańców. W tym przypadku to nie tylko przedsiębiorczość społeczna, ale znacznie szerzej rozumiany rozwój społeczny we wszystkich formułach aktywności mieszkańców. Ekonomia społeczna i jej podmioty wspierają przede wszystkim te osoby, rodziny i społeczności, które są w gorszej niż inne sytuacji, zwłaszcza na obszarach, które mają ograniczone szanse rozwojowe i są zagrożone degradacją społeczną.
To też szansa dla młodzieży chcącej aktywizować się w swoich społecznościach, a nie widząc tylko jedyną szansę życia w dużych metropoliach. Zrównoważony rozwój to nie tylko środowisko, ale przede wszystkim ludzie. Bez kooperatywnego działania nie jest możliwe przygotowanie młodzieży do życia w demokratycznym społeczeństwie i demokratycznej przedsiębiorczości.
Te wyzwania wymagają całościowej dyskusji i nowych rozwiązań. W Polsce w 2022 roku przyjęto ustawę o ekonomii społecznej oraz uruchomiono dwa instrumenty finansowe, z czego jeden jednorazowy z KPO w wysokości zaledwie 200 mln zł na 1000 przedsiębiorstw społecznych. Ustawa mimo wielkich oczekiwań nie dokonała zmian strukturalnych, sztucznie zawężając podmiotowo i przedmiotowo sektor ekonomii społecznej, pomijając wielomilionową część całej spółdzielczości. Nie wprowadziła też instrumentów, które zapewniłyby dynamiczny rozwój ekonomii społecznej. Sektor mimo oczywistego potencjału i możliwości nadal traktowany jest marginalnie w szerszej polityce publicznej. Integracyjny i zatrudnieniowy potencjał sektora z jednej strony jest zobowiązaniem nakładanym przez władze publiczne, z drugiej nie dość wspomaganym i nie dość rekompensowanym w kontekście trudniejszej pozycji na rynku i konieczności konkurowania na nim z biznesem.
Dlatego też niżej podpisani reprezentanci środowisk ekonomii społecznej apelujemy o podjęcie działań mających na celu:
- zwiększenie udziału przedstawicieli ekonomii społecznej w kształtowaniu polityki rozwoju społecznego, co przede wszystkim oznacza możliwość współuczestnictwa w tworzeniu, wdrażaniu i ocenie regionalnych i lokalnych programów społecznych, których zakres powinien zostać uporządkowany i ujednolicony;
- umożliwienie pełnego udziału w dialogu obywatelskim m.in. poprzez znaczące zwiększenie kompetencji krajowego i regionalnych komitetów rozwoju ekonomii społecznej, umożliwienie ekonomii społecznej udziału w komitetach monitorujących regionalnych programów krajowych i regionalnych,
- rozważenie poszerzenia ustawowo zdefiniowanego pojęcia ekonomii społecznej o wszystkie kategorie ruchu spółdzielczego, tak, aby ekonomia społeczna objęła całościowo sektor społeczny;
- uproszczenie formalności w funkcjonowaniu i tworzeniu przyjaznego środowiska prawnego dla przedsiębiorstw społecznych, umożliwiając rozwój działań wspólnotowych. Niezbędne jest uproszczenie przepisów ustawy w kwestii statusu przedsiębiorstwa społecznego i jego sprawozdawczości, oraz przepisów dotyczących korzystania ze środków UE
- rozpoznanie i likwidację barier w rozwoju dla nowoczesnych form przedsiębiorczości społecznej, takich jak spółdzielczość energetyczna, spółdzielczość technologiczna czy spółdzielczość danych;
- dokonanie uzgodnionych z partnerami zmian Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej, które zakreślą nowoczesne kierunki rozwoju w wymiarze wyzwań edukacyjnych, demograficznych, kwestii klimatycznych i gospodarki obiegu zamkniętego, zmianą modelu rodziny, aspektów równościowych;
- ułatwienie i uelastycznienie współpracy ekonomii społecznej z władzami publicznymi oraz wdrożenie precyzyjnych instrumentów finansowych poprzez zmiany w ustawach o ekonomii społecznej, o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz w ustawie o spółdzielniach socjalnych;
- uwspólnianie przepisów o ekonomii społecznej, działalności pożytku publicznego i prawa zamówień publicznych, na rzecz tworzenia solidarnościowych kryteriów zlecania zadań, gdzie bierze się pod uwagę lokalność, zakorzenienie we wspólnocie, współtworzenie, współorganizację i współrealizację zadań z sektorem publicznym;
- wypracowanie wspólnej polityki z Urzędem Zamówień Publicznych i Krajową Radą Regionalnych Izb Obrachunkowych w obszarze społecznie odpowiedzialnych zamówień;
- stworzenie możliwości działań o charakterze innowacyjnym dla ekonomii społecznej, w tym w zakresie gospodarki cyfrowej;
- wypracowanie koncepcji i wdrożenie Krajowego Funduszu Przedsiębiorczości Społecznej, który budowałby stabilny system instrumentów finansowych, w tym finansowania z odpisu 1,5% z CIT;
- wypracowanie stabilnych mechanizmów edukacyjnych na rzecz ustawicznego podnoszenia kompetencji kadr przedsiębiorstw społecznych;
- włączenie działań wspierających ekonomię społeczną w działalność Grupy Polskiego Funduszu Rozwoju, w tym również PFR Ventures i fundusze wysokiego ryzyka (VC) z udziałem środków publicznych;
- precyzyjne uregulowanie wspólnych działań Powiatowych Urzędów Pracy, Ośrodków Pomocy Społecznej i Ośrodków Wspierania Ekonomii Społecznej w zakresie instrumentów finansowych i organizacyjnych, w tym w zakresie stosowania instrumentów dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;
- zmiany umożliwiające aktywizowanie w ramach przedsiębiorstw społecznych osób biernych zawodowo, lub wypadających z rynku pracy w tym osób z niepełnosprawnościami, kryzysie zdrowia psychicznego, osób wychowujących dzieci, seniorów czy osób odchodzących z rolnictwa;
- stworzenie stabilnego systemu wsparcia podmiotów reintegracyjnych, które stanowią pierwszy element wsparcia dla osób najbardziej marginalizowanych społecznie i zawodowo;
- zmiany na rzecz rozwoju społecznej srebrnej gospodarki w związku ze starzeniem się społeczeństwa, dbałości o kondycję psychofizyczną, wykorzystania potencjału seniorów w obszarach mentoringu oraz możliwości zdobycia dodatkowych środków finansowych na rzecz poprawy jakości życia;
- przegląd programów rządowych z uwagi na udział w nich ekonomii społecznej, np. w programie Maluch+.
Wydaje się, że niezbędna jest refleksja nad celami i kierunkami rozwojowymi sektora społecznego. Dlatego warto wrócić do zarzuconego przed laty – a dyskutowanego szeroko porozumienia/paktu pomiędzy władzami publicznymi a sektorem społecznym w zakresie określenia zasad rozwoju w perspektywie do 2030 roku, w taki sposób aby energia i inicjatywy społeczne mogły zostać w pełni wykorzystane nie tylko akcyjnie, ale w sposób systemowy dla rozwoju społecznego.
Zdajemy sobie sprawę, że powyższe kwestie wymagają uważnej dyskusji w reprezentatywnym gronie. Dlatego deklarując gotowość do współpracy zwracamy się z prośbą o spotkanie z Panią Ministrą w celu omówienia szczegółowo całego obszaru wyzwań związanych z ekonomią społeczną, licząc na przyspieszenie reform w obszarze ekonomii społecznej.
