Każde stowarzyszenie i fundacja działa poprzez swoje organy w sposób przewidziany w ustawach i statucie. Organem obowiązkowym w organizacji pozarządowej jest zarząd.
Zarząd NGO, w swoich działaniach na zewnątrz, decyduje o kontaktach z partnerami (mediami, administracją publiczną, dostawcami usług czy sponsorami), pozyskuje pieniądze na działalności a w swoich działaniach wewnętrznych zarządza nimi i odpowiada za pracę organizacji.
Drugim, po zarządzie, ważnym organem w organizacji pozarządowej jest organ kontroli wewnętrznej i nadzoru. W stowarzyszeniu jest to komisja rewizyjną, w fundacji (najczęściej) – rada fundacji. Zazwyczaj zajmują się one bieżącą kontrolą działalności zarządu, wnioskują o udzielanie mu (lub nie) absolutorium, działają w razie bezczynności zarządu. Nie w każdej organizacja musi być organ kontroli wewnętrznej.
W fundacji jedynym wymaganym organem władzy jest zarząd. Nie ma obowiązku powoływania organu nadzorczo-kontrolnego, ale coraz częściej fundacje stosują takie rozwiązanie. Radę muszą mieć te fundacje, które starają się o status organizacji pożytku publicznego.
Pierwszy skład organów fundacji najczęściej wskazuje fundator. Kolejny skład mogą wskazać np. odchodzący członkowie tych organów. Zawsze jednak musi być to zgodnie z zapisami statutu.
Rodzaje odpowiedzialności członków zarządów organizacji pozarządowych:
- Odpowiedzialność statutowa
Zarząd jest odpowiedzialny przed organem, który go powołał lub organem nadzoru, za realizację misji organizacji i wypełnianie jej celów statutowych. Dlatego w kompetencjach zarządu często jest sporządzanie planów rocznych, formułowanie długoterminowych strategii działania, następnie zatwierdzanych przez organ nadzoru i składanie sprawozdań z ich realizacji. Głównym zadaniem zarządu jest takie prowadzenie spraw organizacji, żeby w sposób gospodarny, zgodny z jej etyką i misją, dążyła ona do osiągnięcia postawionych celów.
W tym przypadku zarząd odpowiedzialność zarządu za wszystkie swoje działania lub zaniechania możemy nazwać „polityczną”. Jeżeli nie sprosta wymaganiom statutu lub oczekiwaniom np. fundatora czy też walnego Zgromadzenia Członków – nie pozyska absolutorium i zostanie odwołany.
- Odpowiedzialność cywilnoprawna (odszkodowawcza)
Prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność deliktową, czyli za czyn niedozwolony. Jak wynika z art. 415 Kodeksu cywilnego:
Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Oznacza to, iż w tym przypadku odpowiedzialność powstanie w związku z wyrządzeniem szkody, której sprawca ma obowiązek jej naprawienia, zwykle w formie odszkodowania. Należy zaznaczyć, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. W tych też granicach naprawienie szkody obejmuje:
- straty, które poszkodowany poniósł,
- korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (art. 361 KC).
Jeśli więc członek zarządu NGO spowodował swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem)poniesienie szkody przez organizację, wówczas ma ona prawo domagać się od niego naprawienia tej szkody. Uchylanie się od tej odpowiedzialności może spowodować wniesienie przez NGO pozwu do sądu. Warto też pamiętać, że za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, ale również ten, kto nakłonił inną osobę do wyrządzenia szkody albo był jej pomocny. Odpowiedzialny jest także ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 Kodeksu cywilnego).
- Odpowiedzialność z tytułu zaległości podatkowych
Za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż spółki kapitałowe lub spółki w organizacji, odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami (art. 116a Ordynacji podatkowej). Dotyczy to także członków zarządu NGO.
Warto przy tym zaznaczyć, iż odpowiedzialność solidarna oznacza, że wierzyciel (organ podatkowy) może żądać spełnienia świadczenia od każdego z członków organu z osobna lub od wszystkich łącznie.
Członkowie zarządu NGO będą więc odpowiadali solidarnie całym swoim majątkiem, jeśli egzekucja z majątku NGO okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:
1) nie wykazał, że:
a/ we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo
b/ niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy;
2) nie wskazuje mienia NGO, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie jej zaległości podatkowych w znacznej części.
Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, które powstały w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu. Zasady odpowiedzialności obejmują jednak także byłych członków zarządu. Należy pamiętać też, że poza zobowiązaniami podatkowymi zasady tej odpowiedzialności dotyczą również zobowiązań wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Zgodnie bowiem z art. 31 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do należności z tytułu składek stosuje się m.in. art. 116a Ordynacji Podatkowej. Ponadto, zgodnie z art. 32 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, do składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych oraz na ubezpieczenie zdrowotne, stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenie społeczne.
- Odpowiedzialność karna i karno-skarbowa
Najbardziej bezpośrednio dotyczącym członków zarządu przepisem jest art. 296 Kodeksu karnego: osoba, która będąc obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą m.in. osoby prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Jeżeli sprawca wspomnianego przestępstwa działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Jeżeli sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach – podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeżeli sprawca, który wyrządza znaczną szkodę majątkową lub szkodę majątkową w wielkich rozmiarach działa nieumyślnie – podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat.
Członek zarządu fundacji może również ponosić odpowiedzialność karno-skarbową. Zgodnie z art. 9 par. 3 Kodeksu karnego skarbowego, za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada jako sprawca, także ten, kto na podstawie przepisu prawa, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania – zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi m.in. osoby prawnej.
Powierzenie obowiązków w zakresie rozliczeń podatkowych osobom trzecim nie znosi odpowiedzialności podatnika w sferze prawa karnego skarbowego. Członek zarządu może jednak w takiej sytuacji nie ponosić odpowiedzialności w przypadku braku możliwości przypisania winy.
- Odpowiedzialność z ustawy o rachunkowości
Ustawa o rachunkowości przewiduje odpowiedzialność karną z tytułu nierzetelnego prowadzenia ksiąg rachunkowych i nieprawidłowego sporządzenia sprawozdania finansowego. Odpowiedzialność taką może ponosić kierownik jednostki, w tym zwłaszcza zarząd. Zgodnie z art. 77 Ustawy o rachunkowości – karze grzywny lub karze pozbawienia wolności do lat 2, albo obu tym karom łącznie może podlegać ten, kto dopuszcza do nieprowadzenia ksiąg rachunkowych, niedbałego ich prowadzenia, niesporządzenia sprawozdania finansowego czy przedstawienia w nim nierzetelnych danych. Odpowiedzialność z art. 77 ustawy o rachunkowości jest odpowiedzialnością na zasadzie winy.
Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 4 ust. 5 Ustawy o rachunkowości kierownik jednostki a wiec również zarząd ponosi odpowiedzialność za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości określonych ustawą, w tym z tytułu nadzoru, również w przypadku, gdy określone obowiązki w zakresie rachunkowości zostaną powierzone innej osobie za jej zgodą.
Oznacza to, że powierzenie prowadzenia ksiąg rachunkowych podmiotowi zewnętrznemu (np. biuru rachunkowemu) nie wyłącza automatycznie odpowiedzialności członka zarządu za nieprowadzenie ksiąg rachunkowych i niesporządzanie sprawozdań finansowych.
Masz jeszcze inne pytania dotyczące odpowiedzialności prawnej członków zarządu w Twojej organizacji? Napisz do nas i skorzystaj z bezpłatnego doradztwa:
Karolina Fijołek e-mail: karolina.fijolek@instytut.lodz.pl | tel. 512 034 281- dla organizacji z m. Łodzi
Justyna Matusiak e-mail: justyna.matusiak@instytut.lodz.pl | tel. 512 034 254 – dla organizacji z powiatów pabianickiego, łaskiego, zduńskowolskiego, łódzkiego wschodniego, rawskiego, tomaszowskiego i opoczyńskiego
Odpowiedzialność prawna członków zarządu organizacji pozarządowej – informacje w Polskim Języku Migowym